卦變例說(shuō)

　　程子曰卦之變皆自乾坤先儒不達(dá)故謂賁本是泰卦豈有乾坤重而為泰又由泰而變之理下離本乾中爻變而成離上艮本坤上爻變而成艮離在內(nèi)故云柔來(lái)艮在上故云剛上非自下體而上也乾坤變而六子八卦重而為六十四皆由乾坤之變也

　　乾

　　坤

　　【乾三畫(huà)下坤三畫(huà)上曰泰卦辭曰小往大來(lái)】

　　【坤三畫(huà)下乾三畫(huà)上曰否卦辭曰大往小來(lái)】

　　【乾上畫(huà)來(lái)坤上畫(huà)往曰咸卦辭曰柔上而剛下】【坤初畫(huà)來(lái)乾初畫(huà)往曰恒卦辭曰剛上而柔下】【乾上畫(huà)來(lái)坤中畫(huà)往曰困卦辭曰剛掩也謂上陽(yáng)來(lái)為坎中之九二也】【坤中畫(huà)來(lái)乾初畫(huà)往曰井卦辭曰巽乎水而上水謂初陽(yáng)往為坎中之九五也】【乾上畫(huà)來(lái)坤初畫(huà)往曰隨卦辭曰剛來(lái)而下柔】【坤上畫(huà)來(lái)乾初畫(huà)往曰蠱卦辭曰剛上而柔下】【乾中畫(huà)來(lái)坤上畫(huà)往曰旅卦辭曰柔得中而順乎剛】【坤初畫(huà)來(lái)乾中畫(huà)往曰豐豐之彖不用卦變】

　　【乾中畫(huà)來(lái)坤中畫(huà)往曰未濟(jì)卦辭曰亨柔得中也指六五】【坤中畫(huà)來(lái)乾中畫(huà)往曰既濟(jì)卦辭曰初吉柔得中也指六二】【乾中畫(huà)來(lái)坤初畫(huà)往曰噬嗑卦辭曰柔得中而上行】【坤上畫(huà)來(lái)乾中畫(huà)往曰賁卦辭曰柔來(lái)而文剛故亨分剛上而文柔故小利有攸往】【乾初畫(huà)來(lái)坤上畫(huà)往曰漸卦辭曰進(jìn)得位往有功也】【坤初畫(huà)來(lái)乾上畫(huà)往曰歸妹卦辭曰無(wú)攸利柔乘剛也】【乾初畫(huà)來(lái)坤中畫(huà)往曰渙卦辭曰剛來(lái)而不窮柔得位乎外而上同】【坤中畫(huà)來(lái)乾上畫(huà)往曰節(jié)卦辭曰剛?cè)岱侄鴦偟弥小俊q【乾初畫(huà)來(lái)坤初畫(huà)往曰益損上益下曰益以陽(yáng)言之】【坤上畫(huà)來(lái)乾上畫(huà)往曰損損下益上曰損亦以陽(yáng)言之】右三隂三陽(yáng)之卦二十而皆有往來(lái)上下之義惟豐無(wú)之皆從乾坤往來(lái)者

　　此外獨(dú)有四陽(yáng)之卦三

　　【訟卦辭曰剛來(lái)而得中】

　　【大畜卦辭曰剛上而尚賢】

　　【無(wú)妄卦辭曰剛自外來(lái)而為主於內(nèi)

　　○皆從乾生者也】四隂之卦二

　　【晉卦辭曰柔進(jìn)而上行】

　　【升卦辭曰柔以時(shí)升

　　○皆從坤生者也自餘無(wú)取往來(lái)之義者矣右係晉江何玄子依程子說(shuō)推其意為之圖然於四陽(yáng)之卦曰皆從乾生四隂之卦曰皆從坤生義殊難通】

　　朱子云卦變所謂剛來(lái)柔進(jìn)之說(shuō)亦是就卦已成後用意推說(shuō)以見(jiàn)為自彼卦而來(lái)耳非真先有彼卦而後方有此卦也古註謂賁卦自泰卦來(lái)先儒非之以為乾坤合而為泰豈有泰復(fù)為賁之理若論伏羲畫(huà)卦則六十四卦一時(shí)都了雖乾坤亦無(wú)能生諸卦之理若如文王孔子之說(shuō)則縱橫曲直反復(fù)相生無(wú)所不可

　　【陳器之曰伊川正是破否泰卦變之說(shuō)故以卦變皆從乾坤來(lái)蓋易中言卦變者多是三隂三陽(yáng)凡遇三陽(yáng)三隂之卦其說(shuō)皆順或非三畫(huà)等者則推之不通蓋卦變之法一卦可變?yōu)榱呢匀缳S之變或主內(nèi)卦則自損而來(lái)主外卦則自既濟(jì)而來(lái)此晦翁之通例不必三隂三陽(yáng)皆可推也】

　　【董叔重曰以彖辭攷之說(shuō)卦變者凡九卦蓋言成卦之由凡彖辭不取成卦之由則不言所變之爻程子專以乾坤言變卦只是上下兩體皆變者可通若一體變者則不通兩體變者七卦隨蠱賁咸恒漸渙是也一體變者兩卦訟無(wú)妄是也卦中剛來(lái)下柔剛上柔下之義以兩體言皆可通至一體變者則以來(lái)為自外來(lái)說(shuō)得有礙大凡卦變須觀兩體上下為變方知其所由以成之卦】

　　【胡庭芳曰按彖辭中本義所釋卦變?cè)A泰否隨蠱噬嗑賁無(wú)妄大畜咸恒晉暌蹇解升鼎漸渙只十九卦其所釋自訟晉與此圖同外餘皆不合如謂隨自困噬嗑未濟(jì)來(lái)?yè)?jù)圖則自泰否來(lái)之類(lèi)是也蓋圖雖因彖傳而作而卦變則無(wú)所不通耳嘗考此圖之變各生於兩卦凡陽(yáng)爻變隂則陽(yáng)自下而上往居隂位隂自上而下來(lái)居陽(yáng)位如復(fù)變師復(fù)初陽(yáng)上為師之二復(fù)二隂下為師之初之類(lèi)是也凡隂爻變陽(yáng)則隂自下而上往居陽(yáng)位陽(yáng)自上而下來(lái)居隂位如姤變同人姤初隂上為同人之二姤二陽(yáng)下為同人之初之類(lèi)是也此圖變法又自是一例不過(guò)隂陽(yáng)爻移上換下與初九變?yōu)槌踟持顺趿優(yōu)槌踟持哒咂淅煌敷咚帽匕司帕咧內(nèi)鐔櫭扇D變例乃為備也】

　　【錢(qián)子宜曰朱子本義以卦變釋十四卦之彖傳所謂變乃是就卦之曰上曰下曰來(lái)曰進(jìn)曰升曰得位而謂之變與揲蓍求卦陽(yáng)變隂隂變陽(yáng)者不同程子謂卦之變皆自乾坤來(lái)朱子譏其於三陽(yáng)三隂之卦可通而隂陽(yáng)多寡者不可通是矣然其自為說(shuō)則泥以剛?cè)嶂薪邽樽兪且嘤胁豢赏ㄌ幐`謂六十四卦已成之後隂陽(yáng)之畫(huà)參差不齊秩然可見(jiàn)演易聖人於其中或?qū)Ｖ敢粍傄蝗嶂舷禄驅(qū)Ｖ钙湟回持梦欢右栽粊?lái)曰進(jìn)曰上曰升之辭隨時(shí)取義而實(shí)無(wú)一定之例未可執(zhí)一端之說(shuō)以律之也

　　○問(wèn)易曰按訟自遯來(lái)者以遯下卦二之隂往居於三三之陽(yáng)來(lái)居於二故曰剛來(lái)而得中晉自觀來(lái)者以觀上卦五之陽(yáng)退居於四四之隂進(jìn)居於五故曰柔進(jìn)而上行此合於圖變者也泰自歸妹來(lái)者以歸妹下卦三之隂往居於四上卦四之陽(yáng)來(lái)居於三也故曰小往大來(lái)否自漸來(lái)者以漸下卦三之陽(yáng)往居於四上卦四之隂來(lái)居於三也故曰大往小來(lái)蹇自小過(guò)來(lái)者以小過(guò)上卦四之陽(yáng)進(jìn)居於五而得中故曰往得中也解自升來(lái)者以升下卦三之陽(yáng)往居於四而入坤體故曰往得衆(zhòng)也升自解來(lái)者以解下卦三之隂上居於四故曰柔以時(shí)升鼎自巽來(lái)者以巽上卦四之隂上居於五故亦曰柔進(jìn)而上行渙自漸來(lái)者以漸下卦三之陽(yáng)來(lái)居於二二之隂往居於三故曰剛來(lái)而不窮柔得位而上同柔得位指四也上同指三也無(wú)妄自訟變者以訟下卦二之陽(yáng)來(lái)居於初故曰剛自外來(lái)而為主於內(nèi)大畜自需來(lái)者以需上卦五之剛進(jìn)居於上故曰剛上而尚賢咸自旅來(lái)者以旅上卦五之隂進(jìn)居於上六之陽(yáng)退居於五故曰柔上而剛下也恒自豐來(lái)者以豐下卦二之隂退居於初初之陽(yáng)進(jìn)居於二故曰剛上而柔下也此皆從一卦變來(lái)者或就兩體中互相往來(lái)或於一體中自為進(jìn)退以成一卦惟是賁卦之變合兩卦以明之隨與蠱暌之變合三卦以明之賁自損來(lái)者以損下卦三之柔來(lái)居於二二之剛上居於三故曰柔來(lái)而文剛自既濟(jì)來(lái)者以既濟(jì)五之剛進(jìn)居於上上之柔退居於五故曰分剛上而文柔隨自困來(lái)者以困下卦二之陽(yáng)來(lái)居於初自噬嗑來(lái)者以噬嗑上卦上之陽(yáng)來(lái)居於五自未濟(jì)來(lái)者兼之以未濟(jì)上卦即噬嗑之上卦未濟(jì)下卦即困下卦皆有以剛下柔之義故曰剛來(lái)而下柔蠱自賁來(lái)者以賁下卦初之陽(yáng)進(jìn)居於二自井來(lái)者以井上卦五之陽(yáng)進(jìn)居於上自既濟(jì)來(lái)者兼之以既濟(jì)下卦即賁之下卦既濟(jì)上卦即井之上卦也皆有剛上柔下之義故曰剛來(lái)而下柔暌自離來(lái)者以離下卦二之柔進(jìn)居於三自中孚來(lái)者以中孚上卦四之柔進(jìn)而居五自家人來(lái)者兼之家人之下卦即離下卦家人之上卦即中孚上卦也皆有柔進(jìn)之義故曰柔進(jìn)而上行其卦或下體不動(dòng)以上體變而成或上體不動(dòng)以下體變而成或合上下二體俱變而成蓋其觀玩之精愈推愈出偶以十九卦見(jiàn)例以明一卦可變?yōu)榱呢远端呢愿斞灾允咀兎o(wú)窮之一端也朱子亦自謂就卦已成後用意推說(shuō)如此以見(jiàn)卦變之妙學(xué)者謂其與圖不合不知其隨意拈出又成一義不必有合於圖若合三十二卦互對(duì)反易圖盡觀而後知其皆合也】

　　【今按彖傳卦變之說(shuō)程朱異議程子以卦變皆自乾坤來(lái)而闢古註賁自泰來(lái)之說(shuō)然據(jù)其以乾坤彼此互易所謂乾坤者皆三畫(huà)之乾坤即泰否卦中所分為上下兩體之乾坤也其論賁卦之變謂下體本乾柔來(lái)文其中而為離上體本坤剛往文其上而為艮下乾上坤非泰而何朱子謂依程子變法則於四隂四陽(yáng)之卦難通如無(wú)妄剛自外來(lái)一句費(fèi)解矣朱子解無(wú)妄剛自外來(lái)而為主於內(nèi)只是初剛自訟三爻移下來(lái)晉柔進(jìn)而上行只是五柔自觀四爻挨上去凡朱子卦變之說(shuō)皆於爻位移下挨上以此為通例夫晉自觀來(lái)柔進(jìn)而上行訟自遯來(lái)剛來(lái)而得中曰上曰來(lái)是矣若無(wú)妄自訟來(lái)初剛自訟二移下只在內(nèi)卦移動(dòng)而有外內(nèi)之分愚嘗疑之卦以上體為外下體為內(nèi)一體之中可言上下未可分外內(nèi)也惟比卦以四比五謂之外比則謂下爻內(nèi)上爻外亦可

　　○何玄子依程子說(shuō)作卦變圖以乾坤為主看來(lái)所謂乾坤者皆否泰也非否泰則乾坤何以有上下往來(lái)若來(lái)矣鮮特主反對(duì)之說(shuō)以一卦顛倒而成為上下往來(lái)之義其說(shuō)頗順但賁與噬嗑反對(duì)初上皆陽(yáng)二五皆隂殊無(wú)往來(lái)之義乃以賁之六二來(lái)自噬嗑之六五而噬嗑之初分為賁之上九則牽強(qiáng)不通甚矣且既云文剛文柔必先有純剛純?nèi)嶂w而後用柔與剛來(lái)文之也古註謂賁自泰來(lái)復(fù)何疑哉

　　○愚觀卦變之說(shuō)雖非作易本旨孔子就卦畫(huà)推出此義特於彖傳中十九卦見(jiàn)例固知卦卦皆變也朱子用互換之說(shuō)以通其義明為卦變非蓍變也本以乾坤為主剛?cè)峄Q而成六十四卦如一爻互換則為一隂一陽(yáng)之卦朱子謂自?shī)?fù)來(lái)者是也兩爻互換則為二隂二陽(yáng)之卦朱子謂自臨遯來(lái)者是也三爻五換則為三隂三陽(yáng)之卦朱子謂自泰否來(lái)者是也四隂四陽(yáng)朱子謂自壯觀來(lái)猶之兩爻之互換也五隂五陽(yáng)朱子謂自夬剝來(lái)猶之一爻之互換也凡其互換皆自下始故特舉先成之卦為言泰否既成乾坤中分此後之乾坤即泰否上下兩體之乾坤於是三隂三陽(yáng)之卦各由泰否以變其變也祇各就一卦之中上下互換不能如前此以兩卦互換也蓋隂陽(yáng)之畫(huà)各極於三兩卦之隂陽(yáng)既均若更有互換則此四而彼二矣凡三隂三陽(yáng)之卦以一爻互換則為四隂四陽(yáng)仍前之二隂二陽(yáng)也四隂四陽(yáng)之卦以一爻互換則為五隂五陽(yáng)仍前之一隂一陽(yáng)也五隂五陽(yáng)之卦以一爻互換則仍為乾坤矣是故自泰否來(lái)之二十卦祗取一卦中互換而成也

　　○凡泰否互換之卦以彖傳考之否以初上兩爻互換而成隨曰剛來(lái)而下柔謂乾上之剛下居於坤初下為動(dòng)上為說(shuō)也泰以初上兩爻互換而成蠱曰剛上而柔下謂乾之剛上而為止坤之柔下而為巽也否以初五兩爻互換而成噬嗑曰剛?cè)岱朱肚齽偡忠粍傄韵露鵀閯?dòng)於坤三柔分一柔以上而為明也又申之曰柔得中而上行言柔之上而居五也泰以二上兩爻互換而成賁曰柔來(lái)者以坤上六之柔來(lái)於乾中爻也曰分剛上者於下卦之乾剛分一剛以居坤上也否以三上兩爻互換而成咸曰柔上而剛下蓋以坤三之柔上而為說(shuō)以乾上之剛下而為止也泰以初四兩爻互換而成恒曰剛上柔下蓋以乾初之剛上居四而為動(dòng)以坤四之柔下居初而為巽也泰以三上兩爻互換而為損損下卦乾三之剛以益坤上故曰損下益上否以初四兩爻互換而為益損上卦乾四之剛以益坤初故曰損上益下否以二上兩爻互換而成困上卦乾兩剛為一柔所揜而為兌下卦坤二柔共揜一剛而為險(xiǎn)故曰柔揜剛也泰以初五兩爻互換而成井下卦乾初之剛本非得中上居坤五而得中位故曰乃以剛中也否以三四兩爻互換而成漸乾四之剛下居於三而為艮坤三之柔上居於四而為巽皆得正位故曰進(jìn)得位往有功也泰以三四兩爻互換而成歸妹坤四之柔下居於三而為兌乾三之剛上居於四而為震皆失其正位故曰位不當(dāng)也泰以二四互換而為豐坤四之柔下居二而為明乾二之剛上居四而為動(dòng)否以三五互換而成旅坤三之柔上居五而為明乾五之剛下居三而為止彖傳於二卦不取卦變一則曰明以動(dòng)一則曰止而麗乎明而已否以二四互換而成渙乾四之剛來(lái)居二而為坎坤三之柔上居四而為巽得巽之正位故曰剛來(lái)而不窮柔得位乎外而上同泰以三五兩爻互換而為節(jié)下卦乾三剛分一剛以上居於五而為坎上卦坤三柔分一柔以下居於三而為兌故曰剛?cè)岱侄鴦偟弥兄兄^五位凡言剛得中者其先剛本不中互換之而得中也泰以二五互換而成既濟(jì)坤柔下居於二乾剛上居於五得坎離之正位故曰剛?cè)嵴划?dāng)也否以二五互換而得未濟(jì)坤柔上居於五乾剛下居於二二五皆不當(dāng)位故曰雖不當(dāng)位剛?cè)釕?yīng)也於未濟(jì)曰柔得中也夫柔不當(dāng)位而得中指五而言則剛得中而不當(dāng)位之為二不必言矣據(jù)此謂三隂三陽(yáng)之卦自泰否來(lái)於彖傳卦變之說(shuō)無(wú)不可通本義既已載諸前圖至釋卦別云自某卦來(lái)或有云自某卦來(lái)又自某卦來(lái)者何也在朱子以為足見(jiàn)變法之無(wú)窮然終未免於蛇足矣

　　○四隂四陽(yáng)之卦有於一卦兩體互換者有於一體中自相互換者而一體互換者居多要必以臨遯為二隂二陽(yáng)之本以壯觀為四隂四陽(yáng)之本然臨與觀反對(duì)遯與壯反對(duì)卦畫(huà)相等故可互用如觀以初上兩爻互換而成屯臨以初上兩爻互換而成蒙壯以二五兩爻互換而成革遯以二五兩爻互換而成鼎三卦皆不舉卦變惟鼎曰柔進(jìn)而上行遯以初四兩爻互換而成家人壯以三上兩爻互換而成暌觀以三上兩爻互換而成蹇蹇自二以上皆當(dāng)位而二五得位而居中故曰往得中也又曰當(dāng)位貞吉臨以初四兩爻互換而成解初剛上居於四也本義曰坤為衆(zhòng)九四八坤體為往得衆(zhòng)也此一卦兩體互換之例也如觀以四上兩爻互換而成萃臨以初三兩爻互換而為升觀以四五二爻互換而成晉四柔進(jìn)居於五故曰柔進(jìn)而上行臨以二三兩爻互換而成明夷壯以五四兩爻互換而成需剛自四上居於五故曰位乎天位遯以三二兩爻互換而成訟剛自三下居於二故曰剛來(lái)而得中壯以四上互換為大畜剛自四上居於上故曰剛上遯以初三兩爻互換為無(wú)妄剛自三來(lái)居於初故曰剛自外來(lái)而為主於內(nèi)此一體自相互換之例也一卦之中以上體為外下體為內(nèi)一體之中以上爻為外下爻為內(nèi)本義謂無(wú)妄初剛自訟二爻移下吾謂自遯三爻換來(lái)亦可

　　○惟睽曰柔進(jìn)而上行似由無(wú)妄二五互換而成而自大壯來(lái)者不合升曰柔以時(shí)升本義謂自解來(lái)則以解之三四互換而成而自臨來(lái)者不合要須用一爻互換若本義有謂上自某卦來(lái)下自某卦又自某卦來(lái)兼之則鑿甚矣總之卦變難以執(zhí)一朱子所謂用意推說(shuō)但期於彖傳不悖耳

　　○又按頤大過(guò)中孚小過(guò)亦四陽(yáng)四隂為四正卦與乾坤坎離俱為不變之卦雖可以互換而成然在所不必也

　　○又按泰否兩卦彼此互換亦可為四隂四陽(yáng)之卦以初爻互換為無(wú)妄與升以二爻互換為訟與明夷以三爻互換為臨遯以四爻互換為壯觀以五爻互換為需晉以上爻互換為萃與大畜而彖傳於無(wú)妄曰剛自外來(lái)晉曰柔進(jìn)而上行訟曰剛來(lái)而得中大畜曰剛上而尚賢其於卦變之說(shuō)皆未有悖然則卦變之法隨意取用無(wú)所不可安可執(zhí)一端為定法哉

　　○大抵就一卦中一上一下以互換者繫傳所謂上下無(wú)常剛?cè)嵯嘁滓簿蛢韶灾幸槐艘淮艘曰Q者繫傳所謂剛?cè)嵯嗤谱冊(cè)谄渲幸蚕嘁渍呤侵笨聪嗤普呤菣M看程朱兩家之卦變祗是直看彖傳所言之卦變似兼橫看不惟橫看抑且倒看蓋聖人顴玩之精左之右之顛之倒之無(wú)不可以取義是故反對(duì)之義亦時(shí)在所取要無(wú)一定法也】